| |
Ψυχοδυναμική προσέγγιση της σχολικής αποτυχίας
Μία διαφορετική προσπάθεια για την κατανόηση της σχολικής αποτυχίας και προτάσεις αντιμετώπισης
Σε κατάσταση σχολικής αποτυχίας είναι το παιδί που δεν ακολουθεί, γιατί στο σχολείο, πρέπει να ακολουθούμε: να ακολουθούμε καταρχάς το πρόγραμμα που λέει τι πρέπει να μάθουμε, με ποια σειρά, σε ποιο χρόνο, να ακολουθούμε την τάξη μας, να μη απομακρυνόμαστε από την ομάδα των συμμαθητών μας.
Η σχολική αποτυχία επηρεάζει το υποκείμενο στην ολότητά του. Η αποτυχία, αγγίζει το εσωτερικό καθώς και το κοινωνικό του πρόσωπο. Το γεγονός ότι η αποτυχία επηρεάζει το υποκείμενο σε δύο τόσο διαφορετικούς τομείς, όπως είναι η εσωτερική ζωή και η κοινωνική αντιπροσώπευση, μας δίνει να καταλάβουμε την πολυπλοκότητα του προβλήματος και την πολυπλοκότητα των προτεινόμενων λύσεων. Το παιδί σε κατάσταση σχολικής αποτυχίας συχνά λέει: «δεν φταίω, εγώ κάνω ότι μπορώ», δηλαδή βρίσκεται σε ασυμφωνία με τον ίδιο τον εαυτό του, αδυνατεί να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες του, όταν θέλει να επιτύχει και εμποδίζεται από δυνάμεις που δεν μπορεί να ελέγξει. Σε αυτή την εσωτερική ασυνείδητη σύγκρουση προστίθεται και μία ειδική διάσταση που είναι το πλήγμα στο ναρκισσισμό ενός ατόμου που υποτιμά τον εαυτό του και νοιώθει πως τον υποτιμούν.
Στο παρόν άρθρο εξετάζουμε την σχολική αποτυχία, με μία ψυχοδυναμική προσέγγιση, σαν σύμπτωμα του παιδιού και του έφηβου. Όπως γνωρίζουμε, η φύση κάθε συμπτώματος αποκαλύπτει την αλήθεια του υποκειμένου. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συμπτώματος έχουν πολλαπλές σημασίες. Είναι μία συμπύκνωση, μία μεταφορά όπως λέει ο Λακάν. Μας δείχνει τα διαφορετικά επίπεδα από τα οποία συγκροτείται το υποκείμενο. Όταν η ενόρμηση της γνώσης είναι απαγορευμένη η επιθυμία ακινητοποιείται. Στην σχολική αποτυχία το υποκείμενο βάζει όλη του την ενέργεια στο να μη μάθει τίποτε. «Το σύμπτωμα του παιδιού είναι σε θέση να απαντήσει σε ότι συμπτωματικό υπάρχει στην δομή της οικογένειας», λέει ο Λακάν.
Το παιδί από την αρχή της ζωής του ρίχνεται στην εξερεύνηση του σώματός του και του περιβάλλοντος του, ξεκινάει να ανακαλύψει τον εαυτό του και τον γύρω του κόσμο, για να εξασφαλίσει την κυριαρχία σε αυτά. Έχει μέσα του την επιθυμία να μάθει και την ανάγκη να καταλάβει. Η περιέργεια, η χαρά της ανακάλυψης, η απόκτηση γνώσεων, αποτελούν αυτή καθαυτή την δυναμική της ζωής. Από την μάθηση μέσω του παιχνιδιού θα πρέπει να περάσει, μεγαλώνοντας, σε μία άλλη μορφή μάθησης, την μάθηση που δίνει το σχολείο. Εκείνη ακριβώς την στιγμή συμβαίνει πολύ συχνά να σκαλώσει ο μηχανισμός, υπάρχει ασυνείδητη άρνηση μάθησης και είσοδος σε ένα καινούργιο σύστημα απόκτησης γνώσεων. Αυτή η επιθυμία για γνώση που ο Φρόυντ ονομάζει επιστημοφιλική ενόρμηση αναστέλλεται, οι γνωσιακές επενδύσεις διακόπτονται και η ενόρμηση αναστρέφεται.
Η αναστολή κατά τον Φρόυντ είναι η έκφραση ενός περιορισμού της λειτουργίας του Εγώ που μπορεί να πηγάζει από διάφορους λόγους. Όπως από την αποφυγή μίας εσωτερικής σύγκρουσης με το Εκείνο, ή από μία τιμωρητική και αυστηρή θέση απέναντι στον εαυτό του, που υπαγορεύεται από ένα αυστηρό Υπερεγώ ή από ένα πένθος αποχωρισμού, που δεν έχει επεξεργαστεί και συμβολοποιηθεί.
Το παιδί είναι ένα αντικείμενο παγιδευμένο στις ενορμήσεις , φαντασιώσεις και επιθυμίες του πατέρα του και της μητέρας του. Το συνειδητοποιεί μέσα από τις απαιτήσεις των γονέων του : φάε, κάνε, γίνε, μάθε, πέτυχε, κά. Μέσω αυτών των απαιτήσεων βάζει στον εαυτό του το ζήτημα της επιθυμίας του Άλλου. Αν το παιδί θυσιαστεί μόνο για να ικανοποιήσει την επιθυμία του Άλλου, κινδυνεύει να παραμείνει παγιδευμένο στην κατάσταση του αντικειμένου. Πρέπει να αισθανθεί την επιθυμία και την αγάπη που υπάρχει πίσω από το αίτημα και αξιολογώντας τις αβεβαιότητες και τα όρια του Άλλου θα μπορέσει να ελευθερωθεί από την κυριαρχία που ασκεί πάνω του και να δομηθεί ως ένα υποκείμενο που επιθυμεί.
Η έκφραση επιθυμίας οδηγεί το παιδί στην αυτονομία και στο δρόμο της επιτυχίας, δηλαδή στην κατάκτηση μίας ενεργητικής θέσης απέναντι στις απαιτήσεις του Άλλου. Η ενεργητική αυτή θέση, προϋποθέτει για την παιδική ηλικία, την είσοδο στην τριαδική σχέση, την επίλυση των εσωτερικών συγκρούσεων της οιδιπόδειας προβληματικής με επιτυχία και για την περίοδο της εφηβείας, όταν το υποκείμενο επανεξετάζει τις οιδιπόδειες ταυτίσεις του να μπορέσει να επεξεργαστεί το πένθος του αποχωρισμού από τα γονικά πρότυπα και να καθορίσει τις σεξουαλικές του προτιμήσεις.
Η επίλυση του οιδιπόδειου, το ξεπέρασμα του φόβου ευνουχισμού και η επεξεργασία του πένθους αποχωρισμού είναι αναγκαία στάδια της εξέλιξης που επηρεάζει την ενεργοποίηση των νοητικών λειτουργιών και το ενδιαφέρον του παιδιού για την σχολική μάθηση. Ποιοι μηχανισμοί καθορίζουν την παύση της διανοητικής επένδυσης, παύση που δηλώνουμε με τον γενικό όρο «αναστολή»; Ποια εμπόδια παρεμβάλλονται στο γίγνεσθαι ενός υποκειμένου και του φράζουν την πρόσβαση στην γνώση;
Τρεις βασικές αιτίες μπορούμε να εντοπίσουμε:
-
Η νοητική αναστολή ως νευρωσική διαταραχή: Η αναστολή προκαλείται από μία ασυνείδητη σύγκρουση. Η σύγκρουση μπορεί να αφορά τις βαθμίδες του εγώ και σε αυτή την περίπτωση συνδέεται πολύ συχνά με τις οιδιπόδειες ταυτίσεις. Άλλο σχήμα είναι αυτό του απαγορευτικού Υπερεγώ που εμποδίζει την πρόσβαση στην γνώση, όταν αυτή η γνώση αντιστοιχεί σε μία φαλλική πραγμάτωση. Η επιθυμία για γνώση, την οποία ο Φρόυντ φτάνει στο σημείο να την ανάγει σε ενόρμηση, αναστέλλεται, πλήττεται από την απαγόρευση, όταν η γνώση απειλεί την ισορροπία του υποκειμένου.
-
Η αναστολή στις ψυχωσικές δομές: Η σύγκρουση εδώ δεν έχει την ίδια έννοια, η αναστολή δεν συνδέεται με τον μηχανισμό της απώθησης, αλλά με τον αποκλεισμό. Το υποκείμενο δεν μπορεί να προσχωρήσει στην συμβολική τάξη λόγω μιας δομικής ρωγμής που διαταράσσει βαθιά την πρόσβασή του στην γνώση.
-
Η αναστολή μπορεί να μπει σε δεύτερη μοίρα όταν το υποκείμενο αδυνατεί να επεξεργαστεί τις συμβολικές δομές λόγω μιας έλλειψης σημαίνοντος. Πρόκειται για παιδιά μεγαλωμένα σε ένα περιβάλλον όπου οι γλωσσικές ανταλλαγές είναι υπανάπτυκτες. Αυτή η φτώχεια της γλωσσικής έκφρασης μπορεί να είναι πολιτισμικής μορφής, πρόκειται για αυτές τις σιωπηλές, ήσυχες οικογένειες στις οποίες η λεκτική διέγερση του παιδιού είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Πρόκειται για οικογένειες όπου η φτώχεια των γλωσσικών ερεθισμάτων, μπορεί να καλύπτει μία συναισθηματική φτώχεια, μια απουσία ηθικών κανόνων, μια διαταραχή στην συμπεριφορά των γονιών, μια έλλειψη αγάπης για το παιδί.
Από την κλινική μας εμπειρία η σχολική αποτυχία δεν ξεκινάει πάντα με τη σχολική ζωή, αλλά μπορεί να εμφανισθεί μετά από μερικά χρόνια σχολικής επιτυχίας. Υπάρχουν μαθητές που μελετούν μανιωδώς, είναι γαντζωμένοι στην πρωτιά τους και εμφανίζονται τελείως ανυπεράσπιστοι όταν βρεθούν μπροστά σε δύσκολα γεγονότα της ζωής τους. Μία έντονη πνευματική επένδυση μπορεί να χρησιμεύει σαν κρυψώνα, σαν κάλυμμα νευρωσικών ή ψυχωσικών διαταραχών. Τέτοια επένδυση δείχνει, στην πραγματικότητα, αποφυγή, προστασία, είναι η οικονομία του συμπτώματος. Η επιτυχία στα μαθήματα και ο θαυμασμός από το περιβάλλον ενδυναμώνουν στα υποκείμενα μια εικόνα του εαυτού τους, όπου το αίσθημα υπεροχής εξοστρακίζει το άγχος του ευνουχισμού.
Στην Υπηρεσία Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων του Κοινοτικού Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του Αιγινητείου Νοσοκομείου έχουμε αντιμετωπίσει πολλές περιπτώσεις παιδιών και εφήβων με διάγνωση μικτών μαθησιακών δυσκολιών. Η προσέγγιση μας είναι ολιστική, λαμβάνοντας υπόψη μας όλους τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της σχολικής αποτυχίας. Η ψυχοδυναμική προσέγγιση βοήθησε τα παιδιά όπως και τους γονείς τους, ώστε να ξεμπλοκάρουν ψυχικοί μηχανισμοί, που τα εμπόδιζαν να επενδύσουν στην γνώση και στην σχολική μάθηση, όπως και να βελτιωθούν οι σχέσεις, μέσα στην οικογένεια και στο σχολικό περιβάλλον.
Λεγάκη Λουκία - Κλινική Ψυχολόγος
Κοινοτικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής
Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
Υπηρεσία Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων
|
Εκτυπώσιμη Μορφή
